17 декабря 2020 г.

Аматарам кавы і падарожжаў. Гісторыя трэцяя, дэтэктыўная.
Уладальнік Нясвіжа Мікалай Хрыстафор Радзівіл Сіротка — адзін з самых знакамітых падарожнікаў на нашых землях. Ён наведваў Аўстрыю, Германію, Францыю, Італію, Грэцыю, Сірыю, Палесціну, Егіпет. У 1601 г. была надрукавана на лацінскай мове знакамітая “Перэгрынацыя” — дзённік яго падарожжа на Святую зямлю, якое князь здзейсніў у 1583-1584 гг.



Ілюстрацыі да яе выканаў прыдворны мастак і гравер Радзівіла Томаш Макоўскі. Ён жа па загаду Мікалая Хрыстафора выгравіраваў падрабязную карту Вялікага княства Літоўскага, у каментарыях да якой даў агульную характарыстыку края. Пахаваны Сіротка ў крыпце касцела Цела Гасподня ў Нясвіжы. На помніку, які знаходзіцца каля ўваходу ў крыпту, ёсць эпітафія, аўтарам якой з’яўляецца сам Сіротка: “Перад тварам смерці кожны не рыцар, а толькі падарожнік”.



Як бачым, падарожнікам князь быў знатным, а вось ці піў ён каву?! Пачакайце, не кідайце адразу ў нас камяні! Шчыра скажам, што ў “Перэгрынаціі” пра гэта няма ані слова! Але цікава, у той час, калі жыў Сіротка, ці была ў яго такая магчымасць? Давайце паспрабуем разабрацца.



Мікалай Хрыстафор атрымаў вельмі добрую адукацыю, выдатна ведаў латынь, на якой у той час друкавалі кнігі, у тым ліку і па медыцыне. Дарэчы, у Лейпцыгскім універсітэце сярод іншых дысцыплін ён вывучаў і медыцыну. Гэтыя веды ў хуткім часе яму вельмі спатрэбіліся, бо ў 1575 г. князь моцна захварэў. Да таго ж дадалася рана галавы, якую ён атрымаў у 1579 г. пры абароне Полацка ад войска Івана Жахлівага. Мікалай Хрыстафор звяртаўся за дапамогай да самых тытулаваных дактароў, ездзіў лячыцца на курорты ў Яварова ў 1578 г. (Заходняя Україна), затым у Германіі, у 1580 г. у Італіі.



Пра лекавыя ўласцівасці кавы ў Еўропе ведалі даўно, дзякуючы Авіцэне (980-1037 гг.). У яго часы каву лічылі сродкам, які дапамагае ад галаўной болі і хваробаў жывата. Але паступова яе сталі ўжываць як напой, які дае бадзёрасць. І вынаходнікамі ў гэтым былі не еўрапейцы, а эфіопскія пастухі. Ад іх звычай піць каву падхапілі манахі, каб мець магчымасць маліцца ноччу. Фернан Брадэль у кнізе “Структуры паўсядзённасці” адзначае, што ў другой палове 15 ст. каву сталі ўжываць у Адэне (Емен), ў 1510 г. яе сляды можна прасачыць у Каіры.



У 1548 г. італьянец Антоніа Менавіна надрукаваў “Пяць кніг пра законы, рэлігію і жыццё турак”, дзе піша і пра каву. Сам Менавіна вельмі добра ведаў гэты напой, бо яшчэ 12-гадовым падлеткам, патрапіўшы ў палон, апынуўся пры двары турэцкага султана.
Першымі еўрапейцамі, якія пачалі актыўна спажываць каву, былі купцы, якія мелі гандлёвыя сувязі з Асманскай імперыяй. На самой справе, ім часта прыходзілася па начах сядзець над рахункамі, а кава давала бадзёрасць.



Як у тыя часы гатавалі каву, можна даведацца з навуковай працы італьянскага доктара і батаніка Праспера Альпіні. У кнізе “Пра медыцыну егіпцян”, якая была надрукавана ў 1592 г., ён піша: “Надзвычай распаўсюджана там (у Егіпце) ужыванне напою, які называецца хаова (кава), яго робяць з чорных зярнят, якія знешне нагадваюць бабы. Робяць гэты напой з ядраў зярнят, ачышчаных ад шалупіння, трохі абсмажваюць на агні, затым вараць у 20 фунтах вады; іншыя пакідаюць вышэй згаданыя зярняты высушанымі і дробна размолатымі на суткі ў вадзе; некаторыя не вымачваюць іх у вадзе, а адразу вараць. Адфільтраваны напой падаюць ў закрытым гліняным посудзе”.
Як бачым, Альпіні апісвае цэлых тры рэцэпты прыгатавання кавы! А ён вельмі добра ведаў, пра што пісаў, бо правёў у Егіпце тры гады. У 1580 г. Праспера Альпіні накіраваўся туды ў якасці асабістага доктара венецыянскага консула ў Каіры Джорджа Эма. Час, які ён правёў у Егіпце, Альпіні прысвяціў вывучэнню прыроды і стану медыцыны ў тых краях. Потым ён быў доктарам на генуэзскім флоце, а з 1603 г. кіраваў батанічным садам у Падуі і кафедрай фармакалогіі Падуанскага ўніверсітэта. Ці меў ён хоць нейкія стасункі з Сіроткам? Цалкам верагодна.



Падчас падарожжа ў Егіпце Мікалай Хрыстафор Радзівіл жвава цікавіўся не толькі прыродай, жывёламі, тым, як вядуць гаспадарку ў гэтай краіне, але і медыцынскімі пытаннямі. Напрыклад, ён звярнуў увагу на тое, што мясцовыя жыхары часта пакутуюць хваробамі вачэй і звязаў іх з дрэнным харчаванем бедных людзей, пыльным паветрам, а таксама цяжкімі галаўнымі ўборамі, якія там насілі. Чаму Сіротка не ўзгадаў пра каву ў “Перэгрынацыі”, скажаце вы? Магчыма, на час падарожжа для яго гэта быў ужо дастаткова звыклы лекавы напой? Ну мы з вамі таксама не пішам у блогах, што зранку пілі, напрыклад, цытрамон.
Радзімаю кавы з’яўляецца Эфіопія, але арабы часта называюць каву “бінт аль Йаман” — “Дачка Емена”. І гэта не выпадкова, камерцыйным прадуктам яе зрабіў менавіта Емен. У часы Сіроткі адтуль прывозлі каву ў Егіпет, і гэта быў знакаміты гатунак Мока! (Памятаеце радок з паэмы Адама Міцкевіча “Пан Тадэвуш” — “каб кава мокай пахла”?!) Сваю назву ён атрымаў ад невялікага партовага горада Моха на ўзбяржжы Чырвонага мора. У 15-17 стст. гэта быў асноўны рынак па продажу і вывазу кавы. На працягу трох стагоддзяў словы “кава” і “мока” былі сінонімамі. Трыумфальнае шэсце кавы з Емена па свету пачалося ў другой палове 17 ст., але гэта ўжо зусім іншая гісторыя, сведкамі якой былі патомкі Сіроткі.



Калі Мікалай Хрыстафор Радзівіл вярнуўся са Святой зямлі, у Нясвіжы ўжо ішло будаўніцтва каменнага замка. Пакоі князя знаходзіліся ў галоўным корпусе на другім паверсе. Побач са спальняй быў невялічкі пакойчык — аптэчка, — у якой захоўвалі не толькі лекі, але і зборнікі рэцэптаў. Большасць з іх была на той час рукапіснымі. Два такіх зборніка выявіў у фондзе Радзівілаў у Цэнтральным гістрачным архіве В.П Грыцкевіч. Адзін з іх складаецца з пропісаў 1600 і 1640 гг. і ўключае 539 рэцэптаў лекаў. Можа, узгадкі пра выкарыстанне кавы ў якасці лекавага сродку трэба пашукаць ў гэтых зборніках?



Ёсць яшчэ адна праблема ў дачыненні да кавы. У 16 ст. царкоўнікі лічылі яе “сатанінскім напоем” і нават патрабавалі яе забароны. Сіротка, як мы ведаем, быў шчырым каталіком. Але, калі ў яго і былі якія пытанні накот гэтага, то, дзякуючы папе Кліменту YIII (папа рымскі з 30 студзеня 1592 г. па 3 сакавіка 1605 г.), яны зняліся. Клімент YIII, перш чым прыняць рашэнне аб забароне кавы, сам пакаштаваў яе, пасля чаго сказаў: “Гэты д’яблаў напой такі смачны, што мы павінны ашукаць д’ябла і дабраславіць яго”. Праўда, дакументальна гэта нідзе не зафіксавана.
Як бачым, пытанні “ці піў Сіротка каву?”, “ці была яна дакладна ў замку?”, застаюцца адкрытымі. З цягам часу на іх абавязкова адкажуць прафесійныя даследчыкі. Так што ў Нясвіжа ёсць шанс стаць першым беларускім горадам у справе спажывання кавы, няхай сабе і ў якасці лекаў.
Чым яшчэ слаўны Нясвіж і яго ўладальнікі? Адказ на гэта пытанне — у экскурсіі “Помнікі Міра і Нясвіжа" кожную сераду, чацвер, пятніцу і суботу https://viapol.by/assembly/1.1.htm. Ужо хутка!

6 июня 2019 г.

Трудами Джованни (Яна) Мария Бернардони (1541—1605) возведен несвижский костел Божиего Тела — первый памятник барокко в Восточной Европе. В 1993 году бронзовый бюст творца этого уникального храма был открыт в Старом парке Несвижа. К великому сожалению, не сохранилось портретного изображения знаменитого архитектора, и скульптор Сергей Гумилевский, отталкиваясь от собственных представлений о творческом и жизненном кредо зодчего, создал образ сильного, целеустремленного человека… Экскурсии в Несвиж в Виаполе — каждую неделю; каждые среду, четверг, пятницу, субботу... Приглашаем! https://viapol.by/assembly/1.1.htm


ДОРОГОЙ ИЗ АЛЬП — В РИМ

Родившись в 1541 году в местечке Каньо (Cagno), среди очаровательных пейзажей на севере Италии, в Ломбардии, граничащей со Швейцарией, Бернардони подрастал и мужал в окружении архитектурных шедевров и носителей имен, принадлежащих ныне Олимпу общечеловеческой культуры. 23-летним молодым человеком попал он в Рим, стремясь вступить в орден иезуитов и стать архитектором. Случилось это в 1564 году, когда иезуиты готовились к строительству своего главного храма во имя Иисуса (il Gesù — иль Джезу́) по плану, выполненному перед уходом из этого мира Микеланджело, коему принадлежит откровенное признание: «Лишь с красотою дружен гений мой. Она меня с рожденья уязвила…»



Создавал Иль Джезу Джакомо Бароцци да Виньола, а окончательную отделку храма выполнил его ученик Джакомо делла Порта, который обучался архитектурному мастерству и у Микеланджело. Такое созвездие имен не могло не оказать глубокого влияния на формирование таланта будущего автора несвижского костела иезуитов, в котором он блестяще реализовал идею и модель римского прототипа и с которого началось триумфальное двухсотлетнее шествие стиля барокко по нашей земле…

Почти два десятилетия трудился для ордена Джованни Мария Бернардони в родной Италии (Рим, Милан, Флоренция, Неаполь) и на острове Сардиния, что принадлежал тогда Испании. Опыт, мастерство, профессиональная уверенность обретены. И, присягнув на верность ордену, дав монашеские обеты Бедности, Целомудрия и Послушания, «брат-прислужник» отбыл в Речь Посполитую. Здесь он проживет двадцать два года — до своей кончины. Из них тринадцать лет — в Несвиже у князя Миколая Крыштофа Радзивилла Сиротки (1549 — 1616).





В СТОЛИЦЕ РАДЗИВИЛЛОВ

По дороге в Несвиж Бернардони на три года задержался в Польше (главным образом — в Люблине) и сразу же недвусмысленно показал свой характер тамошним иезуитам: он не каменщик, но — архитектор и приехал для проектирования и руководства строительными работами. Иезуиты пожаловались на его строптивость в Рим, однако были вынуждены согласиться с доводами упрямого итальянца!

И вот наконец-то Несвиж! Сюда в середине 1586 года, после многочисленных напоминаний князя Сиротки, прибыл архитектор-монах и, выполнив проект костела, возвел его. 1 сентября 1593 года в храме состоялось первое богослужение…



Рядом с костелом шло и строительство, им же опекаемое, ренессансного коллегиума, запроектированного в Риме и, к сожалению, почти полностью утраченного еще в первой половине ХIX столетия.



В 1596 году Бернардони посылает из Несвижа запрос генералу ордена насчет своего нового назначения, ибо, по его мнению, здесь он полностью выполнил свою миссию. Тем не менее архитектор задержится в этом городе аж на три года — до отъезда в Краков, откуда его к себе вызовет уже Бог...

Чем же он занимался в 1596—1599 годах, когда ему было уже давно за пятьдесят? Проектировал или возводил новые постройки? Некоторые исследователи именно так и полагают, без достаточных к тому оснований приписывая Бернардони авторство нескольких архитектурных памятников как в самом Несвиже, так и в окрестностях радзивилловской столицы и даже — вдали от нее. При этом основным доказательством такой «атрибуции» творческого наследия Бернардони служат или зыбкие косвенные данные, или так называемые «аналогии» (а методом аналогий, как выразился один шутник, можно без труда доказать, что Бог есть и что Бога нет).



Так вот, скрупулезно анализируя документы, известный белорусский архитектор-реставратор и тонкий знаток творчества Бернардони — Валентин Калнин пришел к выводу, что его герой по ночам... вглядывался в небо. Надо же! Ведь туда, заметим попутно, каждодневно направлен и взгляд величественного купола-ока несвижской Фары…

Письмо, посланное Бернардони своему другу и учителю, знаменитому математику и астроному Христофору Клавию (современники называли последнего «Эвклидом ХVI века»), однозначно свидетельствует: зодчий был увлечен астрономией не меньше чем архитектурой и профессионально изучал небесную науку. Убедительный тон эрудита и научная осведомленность отчетливо явлены в этом письме, хотя и написанном уже в Кракове (где Бернардони до последних дней своих строил иезуитский костел Святых Петра и Павла), но подводящим итоги его наблюдений за небом еще в Несвиже.



Нервный почерк автора письма явно выдает его возбуждение. И откровенно говоря, ему было чего волноваться: результаты измерений разными методами привели в замешательство Бернардони своим досадным несовпадением — вот он и просит мэтра астрономии помочь ему разобраться во всем, настойчиво просит вновь и вновь... Это — словно крик человека, оказавшегося в тупике. Невольно возникает мысль: а не была ли для Бернардони астрономия главным смыслом жизни? Для такого предположения и в самом деле есть твердые основания…

В ПОИСКАХ СВОЕЙ ЗВЕЗДЫ

Бернардони двинулся из Каньо в «Вечный город» поздней осенью, когда Млечный Путь направлен с севера Италии на Рим. Таково было не лишенное мистики начало его «звездного пути». В Риме он знакомится с Клавием — консультантом по расчетам церкви Иль Джезу. 2 июня 1567 года, когда Бернардони работает на строительстве иезуитской святыни, Рим накрывает солнечное затмение — ошеломляющий знак Небес! Был ему и другой знак — уже в Сардинии: на небе почти два месяца легкомысленно красовалась своим хвостом — от созвездия Стрельца до Козерога — большая комета, заслонившая своим блеском даже Венеру...

По всему видно: таинственное небо навсегда взяло в плен трепетную душу Бернардони. Он возил с собой книги по астрономии, как и архитектурные трактаты. Из Италии в Польшу, из Польши — в Несвиж, из Несвижа — вновь в Польшу... Его упрекали в том, что он тратит время на эти «непрофессиональные занятия», — а он все равно хватался по вечерам за астролябию…



Наконец, отнюдь не исключено, а, напротив, весьма вероятно, что именно Бернардони с его увлеченностью астрономией и математикой имел самое прямое отношение к знаменитой «Радзивилловской карте Великого Княжества Литовского», впервые опубликованной в Амстердаме в 1603 году (ее другое, уцелевшее издание датируется 1613 годом). Экземпляр этой карты в 2000 году был подарен в Несвиже наследниками Миколая Крыштофа Радзивилла Сиротки «всему белорусскому народу» и сейчас находится в Национальном музее истории и культуры Беларуси в Минске.

Похоже, История отдает нам свои долги: возвращает нам Джованни Мария Бернардони — иного, чем мы знали его прежде. Он искал свою звезду, как ищет ее, пожалуй, каждый из нас, и сам стал яркой звездой на тысячелетнем небосводе белорусского монументального зодчества. Бернардони принес на нашу землю дух Рима ХVI столетия — дух Европы, к коей мы принадлежим не только географически (стоит лишь взглянуть на карту!), но и исторически, культурно, ментально. Пример Несвижа доказывает это — давно и безусловно!