13 декабря 2021 г. Аматарам кавы і падарожжаў. Гісторыя чацвертая.
Кава па-мальтыйску разам з Караваджа і Жыгімонтам Каралем Радзівілам
Сёння падчас віртуальнага падарожжа ў часе і прасторы мы зазірнем на Мальту, дзе гатуюць каву па-мальтыйску, наведаем беларускія Сталовічы і даведаемся, якая сувязь існуе паміж знакамітым мастаком Караваджа і Жыгімонтам Каралем Радзівілам, уладальнікам Сталовічаў.
У кожнага аматара кавы ёсць свой любімы напой. Нехта любіць эспрэса, камусьці падабаецца латэ, іншыя і дня не могуць вытрымаць без капучына. Значна радзей у кавярнях прапануюць каву па-ірландску, а каб пакаштаваць каву па-мальтыйску, ўвогуле трэба паехаць на Мальту. Гатуецца яна па адмысловаму рэцэпту — з кактусавым лікерам “Байтра” і вяршкамі.
Гісторыя “Байтры” пачынаецца ў 16 ст., калі на Мальту з Новага Свету прывезлі апунцыю інжырную. У тыя часы ў хрысціянскім свеце лікёр, як і каву, выкарыстоўвалі хутчэй як лекавы сродак. А рыцары-мальтыйцы, як мы добра ведаем, праславіліся не толькі апекай над паломнікамі, якія накіроўваліся на Святую Зямлю, але і шматлікімі шпіталямі, у якіх аказвалі медыцынскую дапамогу хворым. Менавіта з гэтым звязана яшчэ адна назва рыцараў — гаспітальеры.
Адзін з такіх шпіталёў быў заснаваны ў канцы 12 стагоддзя ў горадзе Акка. На яго месцы ў сярэдзіне 18 ст. была пабудавана турэцкая крэпасць. Апекуном ордэна з’яўляецца Святы Ян (Іаан) Хрысціцель. Адсюль — яшчэ адна назва рыцараў-мальтыйцаў — іааніты.
Цікава, ці падабалася кава з кактусавым лікёрам аднаму з самых вядомых рыцараў-мальтыйцаў — знакамітаму Караваджа? Шчыра кажучы, наўрад ці ён яе ўвогуле спрабаваў. На здароўе мастак не скардзіўся, калі быў на Мальце, а ў лакандах (італьянскіх тракцірах для простага люду), куды ён часта заходзіў, гандлявалі віном…
На пачатку 17 ст. Караваджа стаў самым знакамітым мастаком у Італіі. Ён стварыў шэраг шэдэўраў, у тым ліку і знакамітую “Мадону дзі Ларэта”, напісаную для капліцы Кавалеці касцёла Сант-Агасціна ў Рыме.
Але следам за ім ішла нядобрая слава парушальніка закона: нашэнне халоднай зброі без дазволу, скандалы ў тракцірах і, нарэшцэ, забойства чалавека ў Рыме і смяротны прысуд. Каб пазбегнуць кары, мастак вымушаны быў бегчы з Рыма. 12 ліпеня 1607 г. Караваджа ступіў на бераг Мальты, дзе ў хуткім часе быў прыняты Вялікім Магістрам Алофам дэ Вільянкурам. Магістр, які быў вялікім аматарам мастацтва, прапанаваў Караваджа заняцца аздабленнем касцёла святога Яна Хрысціцеля ў сталічнай Валеце, а яшчэ заказаў свой партрэт. Дзве карціны мастака — “Святы Еранім, які піша” (“San Girolamo scrivente”) і “Усячэнне галавы Яна Хрысціцеля” і сёння ўпрыгожваюць храм і прывабліваюць шмат турыстаў.
Апошняя з іх — адзіная карціна, на якой Караваджа пакінуў свой аўтограф. Імя Michelagnolo Merisi (Мерызі — сапраўднае прозвішча мастака) напісана ўнізе карціны кроплямі крыві, якая выцякае з перарэзанага горла Хрысціцеля. Перад аўтографам стаіць літара F — frate — брат ордэна іаанітаў. За свае заслугі перад ордэнам Караваджа быў прысвечаны ў яго, прычым без абавязковых папярэдніх выпрабаванняў.
8 студзеня 1612 г. менавіта перад гэтай карцінай у Араторыі храма з запаленай свечкай у руках, стоячы на каленях, прыносіў зарок паслушэнства, цноты і галечы сын Мікалая Хрыстафора Радзівіла Сіроткі Жыгімонт Караль. Выслухаўшы гэтыя абяцанні, Вялікі Магістр Мальтыйскага ордэна Алоф дэ Вільянкур перавязаў поясам шырокую вопратку маладога княжыча, што сімвалізавала адмову ад былой свабоды, а затым ўручыў яму аголены меч і залатыя шпоры. Меч даваўся рыцару для абароны ўсіх удоў і сірат і паражэння ворагаў хрысціянскай веры. Залатыя шпоры, якія пакрываліся пылам і брудам, калі імі карысталіся ў штодзённым жыцці, сімвалізавалі пагарду рыцара да скарбаў і карыслівасці.
Стаць рыцарам-мальтыйцам мог далёка не кожны, хто гэтага жадаў. Кандыдат павінен быў належаць да знатнага роду, а яшчэ прайсці выпрабаванне — два гады правесці ў моры, на галерах ордэна, каб даказаць сваю мужнасць і адвагу. Жыгімонт Караль, у адрозненне ад Караваджа, прайшоў такое выпрабаванне і прыняў удзел у шэрагу вайсковых экспедыцый, у тым ліку ў Паўночную Афрыку і на Карынф.
Рашэнне “падпяразацца на рыцара” Жыгімонт Караль прыняў пад уплывам мальтыйскага кавалера Марціна Судо і прыара ордэна Кастэлета, калі вучыўся ў балонскім універсітэце (1608 г.). Яны ж суправаджалі яго на Мальту ў снежні 1610 г. Але перад гэтым Жыгімонт Караль павінен быў атрымаць дазвол ад свайго бацькі на ўступленне ў Ордэн і наведаў Нясвіж. Сіротка спачатку не ўхваляў рашэнне сына, бо вельмі добра ведаў, што мусульмане не мелі літасці да мальтыйскіх рыцараў, якія траплялі ў палон. Аднак Жыгімонт Караль заставаўся непахісны ў сваім рашэнні, і бацька вымушаны быў саступіць. 9 снежня 1610 г. Сіротка напісаў ліст генералу Мальтыйскага ордэна Сцыпіёну Баргезе, у якім прасіў пратэкцыі для сына, і Жыгімонт Караль выправіўся ў дарогу. (Сцыпіён Баргезе быў пляменнікам папы Паўла Y і вялікім прыхільнікам творчасці Караваджа).
Каб забяспечыць свайму сыну высокае становішча ў ордэне, Мікалай Хрыстафор заснаваў першае на нашых землях мальтыйскае камандорства, у якое ўвашлі маёнткі Сталовічы і Пацейкі. Права прызначэння сталовіцкіх камандораў належала Радзівілам. Згодна з умовай, гэтую пасаду займаў мальтыйскі рыцар з роду Радзівілаў, а калі такі адсутнічаў, то рыцар з падданых княства, і толькі пасля — рыцар з Польскага каралеўства.
З Мальты ў Нясвіж Жыгімонт Караль вярнуўся незадоўга да смерці бацькі. Калі 28 лютага 1616 г. Сіротка адышоў у іншы свет, Жыгімонт Караль па тэстаменту атрымаў маёнтак Дзераўная з мястэчкам Хотава, а таксама Крошын і Калдычова. У Крошыне, які стаў яго рэзідэнцыяй, камандор адкрыў шпіталь для бедных, у Дзераўной пабудаваў уніяцкую царкву, а ў Сталовічах — драўляны касцёл Святой Марыі і Яна Хрысціцеля.
Пробашч Сталовіцкага касцёла меў права насіць мальтыйскі крыж. Кожны панядзелак у касцёле адбывалася імша па спачыўшых магістрах і рыцарах Мальтыйскага Ордэна са спяваннем літаніі. Па аўторках маліліся за зберажэнне Вялікага Магістра і рыцараў-мальтыйцаў. На вялікія святы і штопятніцу адбываліся хросныя хады за мір і зберажэнне Мальтыйскага вострава і Ордэна ад турак. Напярэдадні свята Панны Марыі (8 верасня) служылі абедню за братоў-рыцараў, якія загінулі ў Вялікай аблозе Мальты туркамі ў 1565 г.
У 1639 г. у Сталовічах па загаду Жыгімонта Караля была пабудавана мураваная Ларэтанская капліца, куды памясцілі скульптуру і абраз Найсвяцейшай Панны Марыі Ларэтанскай. Беларускі гісторык і архівіст Сяргей Рыбчонак выказаў меркаванне, што абраз Жыгімонт Караль мог набыць у Ларэта, праз які ў 1610 г. накіраваўся на сустрэчу са Сцыпіёнам Баргезе. Маці Божая лічылася апякункай мальтыйскіх рыцараў, бо менавіта на яе свята, 8 верасня 1565 г. завяршылася Вялікая аблога Мальты туркамі. Магчыма, што Баргезе ўласнаручна асвяціў гэты абраз, каб ён ахоўваў новага рыцара ў барацьбе з ворагамі хрысціянскай веры.
Жыгімонт Караль займаўся не толькі справамі Сталовіцкай камандорыі. Ён прыняў удзел у Трыццацігадовай вайне (1618-1648 гг.) на баку Габсбургаў, удзельнічаў у Хоцінскай бітве з туркамі ў 1621 г., у баях пад Смаленскам супраць маскоўскага войска (1632-1634 гг.). У 1625 г. Жыгімонт Караль Радзівіл узначаліў познаньскую камандорыю, а напрыканцы жыцця марыў стварыць у Рэчы Паспалітай асобны прыарат Мальтыйскага ордэна. На жаль, гэтым марам не суджана было здзейсніцца. У 1639 г. здароўе камандора рэзка пагоршылася, ў хуткім часе ён выправіўся ў Італію на лячэнне і на радзіму ўжо не вярнуўся.
Незадоўга да смерці ён вырашыў яшчэ раз пабываць на Мальце. 5 лістапада 1642 г., па вяртанні з Мальты, слынны рыцар памёр у горадзе Асізі і быў пахаваны ў касцёле Святога Францыска. Браты-мальтыйцы палічылі вартым ушанаваць памяць пра Жыгімонта Караля ў касцеле Яна Хрысціцеля ў Валеце. Менавіта там пахаваны каля 380 самых знакамітых рыцараў-мальтыйцаў, у тым ліку і Вялікі магістр Жан Парызо дэ Ла Валета. Пра заслугі Радзівіла перад Мальтыйскім ордэнам нагадвае помнік, устаноўлены ў гэтым храме.
Па легендзе, перад смерцю Жыгімонт Караль паспеў перадаць свой камандорскі крыж блізкаму сябру і брату па Ордэну Мікалаю Уладзіславу Юдзіцкаму. Ён і стаў наступным сталовіцкім камандорам. Затым гэтую пасаду займаў брат Мікалая — Томаш, а з 1688 г. — Казімір Міхал Пац (?-1719 г.)
Частка даходаў ад Сталовіцкай камандорыі накіроўвалася на Валету. Магчыма, гэтыя сродкі пайшлі і на аздабленне сабора Яна Хрысціцеля ў Валеце. У другой палове 17 ст. гэтым займаўся вядомы мастак Маціа Прэці. Ён быў паслядоўнікам Караваджа і рыцарам-мальтыйцам. Будаўніцтва велічнага мураванага касцёла Яна Хрысціцеля ў Сталовічах пачалося ў 1740 г. 50 000 злотых на гэта выдзяліў тагачасны ўладальнік мястэчка, рыцар Мальтыйскага ордэна, камандор познаньскі і сталовіцкі Міхал Дамброўскі. Паводле задумы архітэктара Іосіфа Фантана старажытная Ларэтанская капліца была ўключана ў новы храм у якасці прэсбітэрыя. Завяршаў будаўніцтва знакаміты стваральнік віленскага барока Ян Глаўбіц (1743–1746 гг.), па праекце якога былі створаны пышныя алтары касцёла.
Дзейнасць Мальтыйскага ордэна на нашых землях была скасавана ў 1817 г. Пасля паўстання 1863 г. храм перадалі праваслаўным і пераасвяцілі ў гонар Святога Аляксандра Неўскага. Скульптуру Маці Божай Ларэтанскай пазней перадалі ў новы касцёл Найсвяцейшага Сэрца Іісуса, пабудаваны ў Сталовічах ў 1907-1911 г. Арыгінальная скульптура, на жаль, не захавалася. Зараз у храме знаходзіцца яе копія.
Касцёлу ў Сталовічах пашанцавала, бо ён захаваўся, хоць і быў значана перабудаваны. А вось пра рэзідэнцыю Жыгімонта Караля ў Крошыне і шпіталь, які ён там заснаваў, амаль няма звестак. Як яны выглядалі? Дзе менавіта знаходзіліся? Каго і як лячылі ў шпіталі? На гэтыя пытанні з цягам часу, безумоўна, адкажуць прафесійныя даследчыкі.
Каб пакаштаваць сапраўдную каву па-мальтыйску, трэба ехаць на Мальту. А да гісторыі слынных рыцараў можна дакрануцца і ў беларускіх Сталовічах. Чым яшчэ знакамітае гэтае мястэчка? Які помнік знаходзіцца побач з былым касцёлам? Адказы на гэтыя і іншыя пытанні ў час экскурсіі “Па абодва бакі “беларускага экватара” https://viapol.by/assembly/1.24.htm
|
30 декабря 2018 г. «Если бы я мог родиться тысячекратно, я бы тут хотел родиться. Если бы я мог умереть тысячекратно, я бы тут хотел умереть» — написал Адам Мицкевич о Новогрудчине... Завершим виртуальное путешествие, посвященное его юбилею
Вольно (прежде — Вольное), что расположилось неподалеку, в 11 км, от Заосья, было хорошо знакомо А. Мицкевичу: он бывал тут у братьев Рафаила и Оттона Слизеней (с 1771 года Вольное принадлежало этому состоятельному шляхетскому роду). Некоторое время здесь жил Ян Чечот. Рафаил поддерживал дружеские отношения с Верещаками, с Томашем Заном, Игнатом Домейко. Современники называли его «человеком возвышенных идеалов». Он оставил после себя медальоны и барельефы известных деятелей культуры Беларуси, и, конечно же, Адама Мицкевича.
Хотя усадебный дом Слизеней не уцелел (на его месте располагается теперь Дом культуры с мемориальной доской в память о Рафаиле Слизене), но сохранился обширный красивый парк с прудами, на окраине которого стоит словно вылепленная из кирпича Троицкая церковь (1768) — ее видел поэт. Тогда она была униатским храмом при базилианском монастыре, просуществовавшем здесь более двухсот лет. Святыня… как будто движется навстречу посетителю. Этому впечатлению во многом способствуют ступенчатые контрфорсы, приставленные к главному и боковым фасадам и придающие церкви изумительную пластичность и динамичность…
От Вольно 16-километровая дорога ведет к бывшему местечку Стволовичи, ныне — агрогородку Столовичи. Сюда Адам приезжал с друзьями на ярмарки, шумевшие на Рыночной площади у стен костела Св. Иоанна Крестителя (сегодня это уже православная церковь во имя Александра Невского). Начало костелу было положено Лоретанской каплицей, которую возвели здесь в память Святого Дома Девы Марии, перенесенного, по легенде, из Назарета в итальянский город Лорето ангелами.
Стволовичскую каплицу, где размещалась копия широко известной лоретанской статуи Черной Мадонны (Madonna Macerata), заложил в ХVІІ столетии командор Мальтийского ордена Сигизмунд Кароль Радзивилл — сын владельца Несвижа и видного государственного деятеля Миколая Крыштофа Радзивилла-Сиротки, которого Мицкевич упомянет в поэме «Пан Тадеуш» («Густ у князя Радзівіла быў несіроцкі, хоць і звалі Сіратою»).
Уже к середине ХVІІІ века каплица была включена в костел, который, обретя под опытной рукой знаменитого архитектора Иоганна Кристофа Глаубица изысканные формы «виленского» барокко, превратился в главный храм местных кавалеров этого ордена. Примечательно, что даже опорные столбы в храме были выполнены в форме стилизованного восьмиконечного мальтийского креста.
Нельзя не упомянуть и о том, что рядом с костелом в 1991 году установлен мемориальный знак в память о «битве при Стволовичах», которая произошла в сентября 1771 года между войсками Барской конфедерации во главе с гетманом великими литовским Михалом Казимиром Огинским и армией генерал-майора Александра Суворова. Эта битва, проигранная гетманом, стала трагическим прологом к первому разделу Речи Посполитой (1772), а в итоге — и к падению Республики Двух Народов. Возможно, многозначительным намеком-аллюзией на события Стволовичской битвы, незабытой в этих местах еще и в ХIX столетии, стало мастерское описание Мицкевичем шляхетского сражения в 9-й главе «Пана Тадеуша»…
И наконец, — случается же такое! — в Стволовичах в 1792 году была похоронена Анастасия Марцинкевич — бабушка классика белорусской литературы Винцента Дунина-Марцинкевича, который в 1859 году сделал первый (!) перевод поэмы «Пан Тадеуш» на белорусский язык.
Но вот уже остался позади и тихий агрогородок Столовичи — мы же, пройдя и проехав до него добрую сотню километров по «Шляху Мицкевича», лицом к лицу оказались у самой оживленной дороги Беларуси — международной автомагистрали Е30/М1. А она есть не что иное, как естественное продолжение нашего «шляха», ибо ведет туда, где пришлось блуждать поэту долгие годы его вынужденного изгнанничества…
На 57 году жизни земной путь Адама оборвался… Вынос тела скончавшегося в Константинополе «гражданина мира» вылился в настоящую демонстрацию: в глухом молчании шли за его гробом представители разных народов. «Он был для людей моего поколения и медом, и молоком, и жёлчью, и кровью сердечной, мы все — от него...» — так откликнулся на весть о кончине А. Мицкевича знаменитый поэт, баловень литературного Парнаса Зыгмунт Красинский.
Тело Мицкевича было перевезено из Турции во Францию и похоронено на кладбище в Монморанси близ Парижа. В 1890 году его прах был погребен в Кракове, в склепе кафедрального собора Вавельского замка.
И вот оттуда перед поэтом-пророком открылась его последняя — самая дальняя — дорога. В Вечность. Но прежде чем ступить на этот «шлях», он заключил с родной землей бессрочный завет-союз — перо, словно обращаясь в его руке в посох Вечного Странника, начертало:
«Если бы я мог родиться тысячекратно, я бы тут хотел родиться. Если бы я мог умереть тысячекратно, я бы тут хотел умереть».
Этими Мицкевичскими строками завершаем виртуальное путешествие по поэтическим местам Новогрудчины — и приглашаем в путешествие реальное — см. экскурсию https://viapol.by/assembly/3.1.htm |
10 марта 2018 г. Что такое экватор? Виртуальная линия, которая делит Землю пополам. А что такое белорусский экватор? Ось, на которой все держится и держалось. Самый старый "шлях", по которому воины из Западной Европы шли на восток и войска с востока шли на запад. Дорога, которая всегда была самой "технологически" передовой, вначале брукованой, затем железнодорожной. Олимпийка, встречающая первую в истории Советского Союза Олимпиаду. Туристский шлях, вдоль которого сосредоточены все (ну или очень многие) туристские достопримечательности страны. Знаменитая книга-перевертыш 1981 года издания с двумя титулами: прочитал до середины (от Бреста до Минска) — переверни и читай дальше до середины (от Орши до Минска).
Вот мы и решили сделать экскурсию "По обеим сторонам белорусского экватора". Маршрут? Ишкольдь — Снов — Вольно — Столовичи — Заосье — Городище — оз. Свитязь. Наряду с широко известными объектами здесь есть и малоизвестные Столовичи. О них и пойдет речь в тексте Анатолия ВАРАВВЫ "Стволовичское командорство мальтийцев" (из книги "Этюды о Беларуси"):
Свернув под Барановичами с «белорусского экватора» на 50-километровое новогрудское шоссе, сразу же ощущаешь, как меняется и ритм жизни, и, кажется, самый бег времени. История начинает свой неторопливый рассказ о былом, едва на горизонте обрисуются контуры деревни Столовичи и ее древней святыни. Ныне это православная церковь, а в прошлом — костел Св. Иоанна Крестителя.
Начало ему было положено Лоретанской каплицей, сооруженной тут в память Святого Дома Богоматери, что по легенде был перенесен ангелами из Назарета в итальянский город Лорето. Эту столовичскую каплицу, где размещалась копия широко известной лоретанской статуи Черной Мадонны (Madonna Macerata), заложил командор Мальтийского ордена Зыгмунт Кароль Радзивилл в ХVІІ столетии, а уже к середине ХVІІІ века каплица была включена в костел, который, обретя под опытной рукой знаменитых архитекторов Иоганна Глаубица и Иосифа ІІІ Фонтана изысканные формы «виленского» барокко, превратился в главный храм местных кавалеров этого ордена. Примечательно, что даже опорные столбы в храме были выполнены в форме стилизованного восьмиконечного мальтийского креста.
В ту пору Столовичи именовались Стволовичами. И основанное отцом Зыгмунта Кароля — Миколаем Крыштофом Радзивиллом Сироткой стволовичское командорство мальтийцев стало первым в Речи Посполитой представительством одного из самых могущественных и прославленных духовно-рыцарских орденов Европы. Возник Мальтийский орден в Палестине в начале ХІІ века и в отличие от обычных монашеских орденов набирался из молодых людей знатного происхождения, которые служили Господу не молитвами и переписыванием Библии, а сражаясь на поле брани против иноверцев.
Таков был и Зыгмунт Кароль. Избрав себе судьбу воина Христова и аскета, он прожил жизнь рыцаря без страха и упрека и по смерти удостоился от своих собратьев по ордену высокой чести: его скульптура была поставлена в соборе Св. Иоанна Крестителя в столице Мальты — городе Ла-Валетта. На родине о нем и сегодня напоминает нам эффектная барочная святыня на бывшей рыночной площади в Столовичах.
Площадь эта в свое время была хорошо знакома Адаму Мицкевичу, который вместе с друзьями не раз приезжал сюда на шумные ярмарки. Окрестности тогдашнего местечка Столовичи он запечатлел в своей ранней, окрашенной мистическим настроением балладе «Тукай», которая так и осталась неоконченной.
Смотрите экскурсию "По обеим сторонам белорусского экватора" https://viapol.by/corporate/bel-1.24.htm |
