22 июня 2021 г.

З цэнтра Мінска наўпрост на поўнач вядзе вуліца Даўгінаўскі тракт, што пераходзіць за кальцавой дарогай у шашу Р58 Мінск — Мядзел. Гэтая шаша і ёсць не што іншае, як значна пашыраны і мадэрнізаваны Даўгінаўскі тракт (або шлях ці гасцінец — гэта словы-сінонімы). Больш за сорак кіламетраў старога тракту ўвабрала ў сябе гэтая новая дарога. А разам з кіламетрамі да яе далучыліся славутасці і, вядома ж, успаміны аб чатырох стагоддзях гісторыі знакамітага шляху. Дык вось зараз ён прывядзе нас на беларускі літаратурны Парнас!

ПАПЕРНЯ
У пачатку ХІХ стагоддзя тут, на рацэ Вяча, быў пабудаваны папяровы млын, інакш кажучы — паперня, на якой паўсаматужным чынам рабілі паперу, з-за чаго і селішча атрымала такую назву. Пасля паперню тут замяніла піларама — яна працавала ад таго ж млынавага кола, якое круціла рачная плынь Вячы. Тройчы на год праводзіліся ў Паперні шумныя кірмашы, а ля спуску да ракі стаяла мураваная карчма — адна са шматлікіх на Даўгінаўскім тракце, пра што гаворка яшчэ наперадзе.


У 1970-х гадах на Вячы, уверх ад Паперні, створана аднайменнае вадасховішча плошчай амаль у 170 га. Упадаючы ў вадаём, рака робіць пятлю і ўтварае жывапісную пойму. Рачная даліна, лугі, лесапарк вабяць прыгожымі краявідамі. Аматары прыроды і рыбакі высока цэняць гэтыя ландшафты і ахвотна прыязджаюць сюды ў любую пару года.



А на паўночна-ўсходнім беразе вадасховішча, прыкрытая стогадовым хваёвым борам, захавалася частка парка былога фальварка Казіміраўка, які ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя набыў генерал-лейтэнант у адстаўцы, дырэктар Мінскага рэальнага вучылішча Іван Самойла. Яго сын, Уладзімір Самойла, рыхтаваў Янку Купалу, тады яшчэ Яна Луцэвіча, для паступлення ў вучылішча. І хоць «нічога з гэтага не атрымалася», як успамінаў пазней паэт, аднак дружба паміж Уладзімірам Самойлам і Янкам Купалам адыграла ў лёсе апошняга немалаважную ролю.



У маі 1905 года, пры самым блізкім удзеле Самойлы, у мінскай газеце «Северо-Западный край» быў надрукаваны купалаўскі «Мужык» — твор, які, па сутнасці, стаў першым словам будучага народнага песняра ў сучаснай беларускай літаратуры. У 23 гады ён падпісаў гэты верш сваім псеўданімам Янка Купала.
Шэфства Самойлы над маладым паэтам працягнулася і пазней, калі ў 1906 годзе ён пераслаў вершы Купалы ў Пецярбург Браніславу Эпімах-Шыпілу — вядомаму дзеячу беларускай культуры, аднаму з арганізатараў выдавецтва «Загляне сонцэ i ў нашэ ваконцэ». Праз два гады ў гэтым выдавецтве выходзіць першая кніга Купалы «Жалейка». Высокую ацэнку гэтай кнізе Уладзімір Самойла даў у сваёй рэцэнзіі на старонках газеты «Наша Нiва», назваўшы вершы Купалы «люстэркам, у якім свеціцца душа беларуса».

ЛАНДШАФТНЫ ЗАКАЗНІК «КУПАЛАЎСКІ»

Але ж засталася ззаду Казіміраўка на Вячы, а шаша выводзіць нас да вёскі Лускава, што знаходзіцца ля скрыжавання дзвюх старых дарог — Старавіленскага і Даўгінаўскага гасцінцаў. Едучы ў напрамку на Даўгінава, неўзабаве апынёмся на тэрыторыі ландшафтнага заказніка «Купалаўскі», які займае плошчу амаль у чатыры тысячы га і створаны ў 2000 годзе.





Ён зусім не выпадкова так названы, бо ўключае ў сябе тыя мясціны, дзе «вандравала» ад хутара да хутара сям'я беззямельнага арандатара Дамініка Луцэвіча з сынам і першым памочнікам бацькі — Янам. Пазбаўлены магчымасці атрымаць належную адукацыю, Купала напіша ў аўтабіяграфічных нататках: «Патрэба прымусіла мяне ўзяцца за іншую навуку, а менавіта чытаць сумную кнігу памешчыцкай раллі і пісаць сумную аповесць свайго гора сахой ды касою».



Дамінік Луцэвіч памёр у 1902 годзе, калі Яну ішоў 20-ы год. Прыняўшы на сябе ўсе клопаты пра родных, будучы паэт неўзабаве, аднак, адмовіцца ад арэнды зямлі, стане працаваць хатнім настаўнікам, пісарам у судовага следчага ў Радашковічах, на панскіх броварах, а потым паедзе ў Вільню і, пачаўшы супрацоўніцтва з газетай «Наша Нiва», абярэ сабе іншую дарогу ў жыцці. Але сюды, у родны яму куток, ён будзе з замілаваннем вяртацца зноў і зноў. Часта прыйдзецца яму праязджаць старым гасцінцам, і таму нездарма ў 1926 годзе ён напіша верш «Па Даўгiнаўскiм гасцiнцы»:

Знаёмы гэты мне шлях родны –
Даўгiнаўскi вядомы шлях!
Якi нёс годных i нягодных
На векавых сваiх плячах.



АКОПЫ

У біяграфію паэта асабліва трывала ўвайшоў фальварак Акопы, дзе Купала стварыў каля 80 лепшых сваіх твораў: драму «Раскiданае гняздо», вадэвіль «Прымакi», знакамітую «Паўлiнку»; у Акопах ж былі напісаныя паэмы «Бандароўна», «Магiла льва», «Яна i я», многія вершы… Пачутыя ім тут легенды, песні, сама прырода гэтага ляснога, ўзгорыстага лагойскага краю па-свойму праламляліся, адбіваліся ў яго творчасці. Паэтычная калыска народнага песняра — Акопы адзначаны на літаратурнай карце Беларусі адкрытым у 1992 годзе музеем Янкі Купалы. Дакладней кажучы, Акопы — гэта і прыродны экспанат, і адначасова экспанат музея «Акопы», размешчанага ў вёсцы Харужанцы, што знаходзіцца ў двух кіламетрах ад былога фальварка. У мінулым, 2020-м годзе, дзякуючы ажыццёўленай рэнавацыі, Акопы набылі новыя рысы, колеры, адценні…

ЛЫСАЯ ГАРА

Вандруючы па Купалаўскім заказніку, безумоўна, варта завітаць да гэтае гары — яна другі па вышыні пункт Беларусі (342 м), які саступае толькі тры метры гары Дзяржынскай (ці Святой — да 1958 года). У канцы 1960-х гадоў побач з Лысай Гарой нечакана з'явіліся дачы беларускіх пісьменнікаў, што стала асноўнай фабулай паэмы «Сказ пра Лысую гару». Яе аўтар, схаваўшыся пад псеўданімам «Францішак Вядзьмак-Лысагорскі», эпічна апавядаў: «Быў час, быў век, была эпоха...»
Багацце бытавых дэталяў з жыцця літаратараў (знакамітых і не вельмі), ярка-сатырычныя, а часам і гратэскныя фарбы ананімнай паэмы адразу зрабілі яе сапраўдным бэстсэлерам! Разыходзілася яна па руках, спачатку ў машынапісных асобніках, нібы гарачыя піражкі. Прайшло 30 гадоў, як пішуць у раманах...



І вось у 2003 годзе «Францішак Вядзьмак-Лысагорскі» нарэшце паказаў свету свой сапраўдны твар: Ніл Гілевіч, народны паэт Беларусі (які нарадзіўся, можна сказаць, па суседстве з Лысай Гарой — бываюць жа такія супадзенні!). Па сцвярджэнні аўтара, ідэі для сюжэтаў яму час ад часу падкідваў Мікола Аўрамчык. Зрэшты, апошні, у свае 83 гады, не на жарт пакрыўдзіўся на Ніла Гілевіча і вельмі пераканаўча даказваў, што паэму яны пісалі ўсё ж такі разам. Вось як — у запале гарачай палемікі — была раскрытая адна з інтрыгуючых загадак беларускай літаратуры ХХ стагоддзя ... (Заўважым напрыканцы, што ў Вядзьмака ў апошнія гады з'явілася нямала зухаватых клонаў, якія ў той жа «лысагорской» манеры працягваюць бязлітасна біць сатырай па тым, што трапляе пад іх вострае пяро. Жыў курылка!)

ЖУКАЎКА

Але ж пакінем у самоце знакамітую яшчэ з язычніцкіх часоў Лысую Гару, балазе нястомны гасцінец кліча нас рушыць далей — у вёску Жукаўку. Па-за ёю ў мінулым стагоддзі стаяла вялікая карчма на пустым месцы, таму і названая «Пустка». Аб тутэйшых корчмах вельмі каларытныя замалёўкі зрабіў у 1939 годзе на старонках сваёй аўтабіяграфічнай аповесці «У дрымучы лясах» ураджэнец мястэчка Пасадзец пры Даўгінаўскім тракце Змітрок Бядуля (1886–1941). Дамо яму слова: «...корчмы-станцыi мiнскi тракт меў, бадай, праз кожныя дзесяць кiламетраў. Тут п’янствавала навакольнае сялянства. Тут аддавалi за гарэлку апошнi пуд збожжа, апошнi кажух. Тут ачумелыя п’янiцы бiлiся каламi, абдымалiся, цалавалiся, ды зноў пiлi, ды зноў бiлiся... Ля карчмы заўсёды бывала «весела» — галоўны тэатр, галоўнае вiдовiшча аколiцы...»



Здаецца, сюды ж просіцца і яшчэ адна ёмістая цытата з Бядулі — так бы мовіць, мазок пэндзлем майстра да групавога партрэта рамізнікаў, якіх на той час называлі «балаголамі». Менавіта яны многія дзесяцігоддзі заставаліся прызнанымі гаспадарамі амаль усіх беларускіх шляхоў, гасцінцаў, трактаў. «Перавозкай тавараў займалiся патомныя ад дзедаў i прадзедаў балаголы. Яны называлiся «камiсiянерамi». Гэта былi людзi-асiлкi, абветраныя сцюжай i апаленыя спёкай. Усе, нiбы на падбор, высакарослыя, барадатыя, у доўгiх бобрыкавых балахонах з капюшонамi, падпярэзаныя шырокiмi рамнёвымi паясамi. Ад камiсiянераў пахла дзёгцем, гарэлкай, конскiм потам i лесам».

КАРПІЛАЎКА

Ледзь-ледзь развітаўшыся з балаголамі, ужо бачым справа ля дарогі ўказальнік «Карпілаўка». Побач з гэтай вёскай раней мясцілася аднайменная сядзіба пісьменніка і журналіста Антона Лявіцкага (1869–1922), вядомага пад загадкавым псеўданімам «Ядвігін Ш.». У Карпілаўку Антон Лявіцкі пераехаў са сваёй сям'ёй у 1897 годзе. І да яго з Акопаў часцяком стаў наведвацца сын суседа-арандатара Дамініка Луцкевіча — Ян. «У перыяд 1904—1906 гг., — успамінаў пазней Янка Купала, — я пазнаёміўся з Ядвігіным Ш. (жылі мы па суседстве). Гэта была для мяне вялікая падзея. Я ўпершыню сутыкнуўся з чалавекам, які быў не толькі пісьменнікам, але і пісаў па-беларуску. 3 ім я вельмі зблізіўся. Ён мне шмат расказваў пра незнаёмыя мне дагэтуль пісьменніцкія справы і г. д. Чалавек ён быў з вышэйшай адукацыяй (праўда, універсітэту з-за рэвалюцыйных справаў не закончыў), прытым вельмі цікавым і дасціпным субяседнікам».
На месцы колішняй сядзібы, якую пісьменнік абагаўляў (інакш, бадай, і не скажаш!), пастаўлены мемарыяльны камень. Да нашых дзён ацалелі толькі фрагменты старога парку з крыніцай і камлюкаватым дубам ды ліпавая алея, што некалі атачала вялікі сад...



27 мая 1910 года гэты няўрымслівы чалавек пачаў з Вільні пешы пераход, які доўжыўся чатыры месяцы. Пераадолеўшы больш за чатыры сотні кіламетраў, Ядвігін Ш. дабраўся нарэшце да роднай Карпілаўкі. Пры гэтым ён наведаў дзесяткі вёсак, хутароў, мястэчак і перадаў свае ўражанні ад убачанага, што чаргаваліся з успамінамі пра мінулае, у нарысах пад назвай «Лiсты з дарогi». Яны былі апублікаваныя ў «Нашай Нiве». У рэдакцыі гэтай газеты, якая выходзіла ў Вільні ў 1906–1915 гадах і сабрала вакол сябе лепшыя літаратурныя сілы беларускага нацыянальнага Адраджэння, Антон Лявіцкі некаторы час працаваў сакратаром і загадчыкам літаратурным аддзелам. Там жа, у Вільні, на могілках Росы, ён спачыў…

У КАНЦЫ ШЛЯХУ

Зрэшты, мінуўшы Карпілаўку, старадаўні гасцінец ля вёскі Калачы развітваецца з дарогай Р58. Адсюль да некалі ажыўленага мястэчка, а цяпер аграгарадка Даўгінава застаецца крыху больш за сорак кіламетраў. І на гэтым, заключным адрэзку шляху, дзе дарога грунтавая некалькі разоў змяняецца асфальтаванай, Даўгінаўскі тракт можа распавесці падарожніку шмат цікавага, і нечаканага, і павучальнага, бо пра ўсё гэта дасёння захоўвае ён трапяткія ўспаміны...
Мы ж у канцы падарожжа на айчынны літаратурны Парнас маем згадаць аб тым, што ў 1921 годзе гэтую старадаўнюю дарогу ў трох месцах перарэзала савецка-польская мяжа, якая амаль на два дзесяцігоддзі падзяліла Беларусь на дзве палітычна і эканамічна супрацьлеглыя часткі, — тады і пачалося запусценне, адзічанне гасцінца. Потым савецкія ўлады з 1939 года пачалі знішчэнне хутароў, у якіх жыла большасць тутэйшага насельніцтва. Падчас вайны гэты край стаў партызанскай зонай. На тракце былі разбураныя ўсе масты. Ад карных аперацый пацярпелі многія вёскі. Значныя тэрыторыі ператварыліся ў бязлюдную пустыню...
Тым не менш ацалелыя фрагменты гасцінца і сёння працягваюць служыць людзям. Уключаныя ў добраўпарадкаваную шашу Р58, яны знаёмяць нас з найбагацейшай мінуўшчынай Даўгінаўскага тракту. Але ж не забудзем, што прачэрчаныя з дапамогай лякалаў і лінейкі аўтастрады, прапаноўваючы сучасныя выгоды падарожнікам, у той жа час выцясняюць з нашага паўсядзённага кругавароту старыя павольныя жывапісныя гасцінцы, шляхі, тракты, як бы адсоўваючы іх за непатрэбнасцю на абочыну жыцця — жыцця, якое стагоддзямі віравала на іх і якое без іх проста нельга сабе ўявіць...