22 июня 2021 г.

З цэнтра Мінска наўпрост на поўнач вядзе вуліца Даўгінаўскі тракт, што пераходзіць за кальцавой дарогай у шашу Р58 Мінск — Мядзел. Гэтая шаша і ёсць не што іншае, як значна пашыраны і мадэрнізаваны Даўгінаўскі тракт (або шлях ці гасцінец — гэта словы-сінонімы). Больш за сорак кіламетраў старога тракту ўвабрала ў сябе гэтая новая дарога. А разам з кіламетрамі да яе далучыліся славутасці і, вядома ж, успаміны аб чатырох стагоддзях гісторыі знакамітага шляху. Дык вось зараз ён прывядзе нас на беларускі літаратурны Парнас!

ПАПЕРНЯ
У пачатку ХІХ стагоддзя тут, на рацэ Вяча, быў пабудаваны папяровы млын, інакш кажучы — паперня, на якой паўсаматужным чынам рабілі паперу, з-за чаго і селішча атрымала такую назву. Пасля паперню тут замяніла піларама — яна працавала ад таго ж млынавага кола, якое круціла рачная плынь Вячы. Тройчы на год праводзіліся ў Паперні шумныя кірмашы, а ля спуску да ракі стаяла мураваная карчма — адна са шматлікіх на Даўгінаўскім тракце, пра што гаворка яшчэ наперадзе.


У 1970-х гадах на Вячы, уверх ад Паперні, створана аднайменнае вадасховішча плошчай амаль у 170 га. Упадаючы ў вадаём, рака робіць пятлю і ўтварае жывапісную пойму. Рачная даліна, лугі, лесапарк вабяць прыгожымі краявідамі. Аматары прыроды і рыбакі высока цэняць гэтыя ландшафты і ахвотна прыязджаюць сюды ў любую пару года.



А на паўночна-ўсходнім беразе вадасховішча, прыкрытая стогадовым хваёвым борам, захавалася частка парка былога фальварка Казіміраўка, які ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя набыў генерал-лейтэнант у адстаўцы, дырэктар Мінскага рэальнага вучылішча Іван Самойла. Яго сын, Уладзімір Самойла, рыхтаваў Янку Купалу, тады яшчэ Яна Луцэвіча, для паступлення ў вучылішча. І хоць «нічога з гэтага не атрымалася», як успамінаў пазней паэт, аднак дружба паміж Уладзімірам Самойлам і Янкам Купалам адыграла ў лёсе апошняга немалаважную ролю.



У маі 1905 года, пры самым блізкім удзеле Самойлы, у мінскай газеце «Северо-Западный край» быў надрукаваны купалаўскі «Мужык» — твор, які, па сутнасці, стаў першым словам будучага народнага песняра ў сучаснай беларускай літаратуры. У 23 гады ён падпісаў гэты верш сваім псеўданімам Янка Купала.
Шэфства Самойлы над маладым паэтам працягнулася і пазней, калі ў 1906 годзе ён пераслаў вершы Купалы ў Пецярбург Браніславу Эпімах-Шыпілу — вядомаму дзеячу беларускай культуры, аднаму з арганізатараў выдавецтва «Загляне сонцэ i ў нашэ ваконцэ». Праз два гады ў гэтым выдавецтве выходзіць першая кніга Купалы «Жалейка». Высокую ацэнку гэтай кнізе Уладзімір Самойла даў у сваёй рэцэнзіі на старонках газеты «Наша Нiва», назваўшы вершы Купалы «люстэркам, у якім свеціцца душа беларуса».

ЛАНДШАФТНЫ ЗАКАЗНІК «КУПАЛАЎСКІ»

Але ж засталася ззаду Казіміраўка на Вячы, а шаша выводзіць нас да вёскі Лускава, што знаходзіцца ля скрыжавання дзвюх старых дарог — Старавіленскага і Даўгінаўскага гасцінцаў. Едучы ў напрамку на Даўгінава, неўзабаве апынёмся на тэрыторыі ландшафтнага заказніка «Купалаўскі», які займае плошчу амаль у чатыры тысячы га і створаны ў 2000 годзе.





Ён зусім не выпадкова так названы, бо ўключае ў сябе тыя мясціны, дзе «вандравала» ад хутара да хутара сям'я беззямельнага арандатара Дамініка Луцэвіча з сынам і першым памочнікам бацькі — Янам. Пазбаўлены магчымасці атрымаць належную адукацыю, Купала напіша ў аўтабіяграфічных нататках: «Патрэба прымусіла мяне ўзяцца за іншую навуку, а менавіта чытаць сумную кнігу памешчыцкай раллі і пісаць сумную аповесць свайго гора сахой ды касою».



Дамінік Луцэвіч памёр у 1902 годзе, калі Яну ішоў 20-ы год. Прыняўшы на сябе ўсе клопаты пра родных, будучы паэт неўзабаве, аднак, адмовіцца ад арэнды зямлі, стане працаваць хатнім настаўнікам, пісарам у судовага следчага ў Радашковічах, на панскіх броварах, а потым паедзе ў Вільню і, пачаўшы супрацоўніцтва з газетай «Наша Нiва», абярэ сабе іншую дарогу ў жыцці. Але сюды, у родны яму куток, ён будзе з замілаваннем вяртацца зноў і зноў. Часта прыйдзецца яму праязджаць старым гасцінцам, і таму нездарма ў 1926 годзе ён напіша верш «Па Даўгiнаўскiм гасцiнцы»:

Знаёмы гэты мне шлях родны –
Даўгiнаўскi вядомы шлях!
Якi нёс годных i нягодных
На векавых сваiх плячах.



АКОПЫ

У біяграфію паэта асабліва трывала ўвайшоў фальварак Акопы, дзе Купала стварыў каля 80 лепшых сваіх твораў: драму «Раскiданае гняздо», вадэвіль «Прымакi», знакамітую «Паўлiнку»; у Акопах ж былі напісаныя паэмы «Бандароўна», «Магiла льва», «Яна i я», многія вершы… Пачутыя ім тут легенды, песні, сама прырода гэтага ляснога, ўзгорыстага лагойскага краю па-свойму праламляліся, адбіваліся ў яго творчасці. Паэтычная калыска народнага песняра — Акопы адзначаны на літаратурнай карце Беларусі адкрытым у 1992 годзе музеем Янкі Купалы. Дакладней кажучы, Акопы — гэта і прыродны экспанат, і адначасова экспанат музея «Акопы», размешчанага ў вёсцы Харужанцы, што знаходзіцца ў двух кіламетрах ад былога фальварка. У мінулым, 2020-м годзе, дзякуючы ажыццёўленай рэнавацыі, Акопы набылі новыя рысы, колеры, адценні…

ЛЫСАЯ ГАРА

Вандруючы па Купалаўскім заказніку, безумоўна, варта завітаць да гэтае гары — яна другі па вышыні пункт Беларусі (342 м), які саступае толькі тры метры гары Дзяржынскай (ці Святой — да 1958 года). У канцы 1960-х гадоў побач з Лысай Гарой нечакана з'явіліся дачы беларускіх пісьменнікаў, што стала асноўнай фабулай паэмы «Сказ пра Лысую гару». Яе аўтар, схаваўшыся пад псеўданімам «Францішак Вядзьмак-Лысагорскі», эпічна апавядаў: «Быў час, быў век, была эпоха...»
Багацце бытавых дэталяў з жыцця літаратараў (знакамітых і не вельмі), ярка-сатырычныя, а часам і гратэскныя фарбы ананімнай паэмы адразу зрабілі яе сапраўдным бэстсэлерам! Разыходзілася яна па руках, спачатку ў машынапісных асобніках, нібы гарачыя піражкі. Прайшло 30 гадоў, як пішуць у раманах...



І вось у 2003 годзе «Францішак Вядзьмак-Лысагорскі» нарэшце паказаў свету свой сапраўдны твар: Ніл Гілевіч, народны паэт Беларусі (які нарадзіўся, можна сказаць, па суседстве з Лысай Гарой — бываюць жа такія супадзенні!). Па сцвярджэнні аўтара, ідэі для сюжэтаў яму час ад часу падкідваў Мікола Аўрамчык. Зрэшты, апошні, у свае 83 гады, не на жарт пакрыўдзіўся на Ніла Гілевіча і вельмі пераканаўча даказваў, што паэму яны пісалі ўсё ж такі разам. Вось як — у запале гарачай палемікі — была раскрытая адна з інтрыгуючых загадак беларускай літаратуры ХХ стагоддзя ... (Заўважым напрыканцы, што ў Вядзьмака ў апошнія гады з'явілася нямала зухаватых клонаў, якія ў той жа «лысагорской» манеры працягваюць бязлітасна біць сатырай па тым, што трапляе пад іх вострае пяро. Жыў курылка!)

ЖУКАЎКА

Але ж пакінем у самоце знакамітую яшчэ з язычніцкіх часоў Лысую Гару, балазе нястомны гасцінец кліча нас рушыць далей — у вёску Жукаўку. Па-за ёю ў мінулым стагоддзі стаяла вялікая карчма на пустым месцы, таму і названая «Пустка». Аб тутэйшых корчмах вельмі каларытныя замалёўкі зрабіў у 1939 годзе на старонках сваёй аўтабіяграфічнай аповесці «У дрымучы лясах» ураджэнец мястэчка Пасадзец пры Даўгінаўскім тракце Змітрок Бядуля (1886–1941). Дамо яму слова: «...корчмы-станцыi мiнскi тракт меў, бадай, праз кожныя дзесяць кiламетраў. Тут п’янствавала навакольнае сялянства. Тут аддавалi за гарэлку апошнi пуд збожжа, апошнi кажух. Тут ачумелыя п’янiцы бiлiся каламi, абдымалiся, цалавалiся, ды зноў пiлi, ды зноў бiлiся... Ля карчмы заўсёды бывала «весела» — галоўны тэатр, галоўнае вiдовiшча аколiцы...»



Здаецца, сюды ж просіцца і яшчэ адна ёмістая цытата з Бядулі — так бы мовіць, мазок пэндзлем майстра да групавога партрэта рамізнікаў, якіх на той час называлі «балаголамі». Менавіта яны многія дзесяцігоддзі заставаліся прызнанымі гаспадарамі амаль усіх беларускіх шляхоў, гасцінцаў, трактаў. «Перавозкай тавараў займалiся патомныя ад дзедаў i прадзедаў балаголы. Яны называлiся «камiсiянерамi». Гэта былi людзi-асiлкi, абветраныя сцюжай i апаленыя спёкай. Усе, нiбы на падбор, высакарослыя, барадатыя, у доўгiх бобрыкавых балахонах з капюшонамi, падпярэзаныя шырокiмi рамнёвымi паясамi. Ад камiсiянераў пахла дзёгцем, гарэлкай, конскiм потам i лесам».

КАРПІЛАЎКА

Ледзь-ледзь развітаўшыся з балаголамі, ужо бачым справа ля дарогі ўказальнік «Карпілаўка». Побач з гэтай вёскай раней мясцілася аднайменная сядзіба пісьменніка і журналіста Антона Лявіцкага (1869–1922), вядомага пад загадкавым псеўданімам «Ядвігін Ш.». У Карпілаўку Антон Лявіцкі пераехаў са сваёй сям'ёй у 1897 годзе. І да яго з Акопаў часцяком стаў наведвацца сын суседа-арандатара Дамініка Луцкевіча — Ян. «У перыяд 1904—1906 гг., — успамінаў пазней Янка Купала, — я пазнаёміўся з Ядвігіным Ш. (жылі мы па суседстве). Гэта была для мяне вялікая падзея. Я ўпершыню сутыкнуўся з чалавекам, які быў не толькі пісьменнікам, але і пісаў па-беларуску. 3 ім я вельмі зблізіўся. Ён мне шмат расказваў пра незнаёмыя мне дагэтуль пісьменніцкія справы і г. д. Чалавек ён быў з вышэйшай адукацыяй (праўда, універсітэту з-за рэвалюцыйных справаў не закончыў), прытым вельмі цікавым і дасціпным субяседнікам».
На месцы колішняй сядзібы, якую пісьменнік абагаўляў (інакш, бадай, і не скажаш!), пастаўлены мемарыяльны камень. Да нашых дзён ацалелі толькі фрагменты старога парку з крыніцай і камлюкаватым дубам ды ліпавая алея, што некалі атачала вялікі сад...



27 мая 1910 года гэты няўрымслівы чалавек пачаў з Вільні пешы пераход, які доўжыўся чатыры месяцы. Пераадолеўшы больш за чатыры сотні кіламетраў, Ядвігін Ш. дабраўся нарэшце да роднай Карпілаўкі. Пры гэтым ён наведаў дзесяткі вёсак, хутароў, мястэчак і перадаў свае ўражанні ад убачанага, што чаргаваліся з успамінамі пра мінулае, у нарысах пад назвай «Лiсты з дарогi». Яны былі апублікаваныя ў «Нашай Нiве». У рэдакцыі гэтай газеты, якая выходзіла ў Вільні ў 1906–1915 гадах і сабрала вакол сябе лепшыя літаратурныя сілы беларускага нацыянальнага Адраджэння, Антон Лявіцкі некаторы час працаваў сакратаром і загадчыкам літаратурным аддзелам. Там жа, у Вільні, на могілках Росы, ён спачыў…

У КАНЦЫ ШЛЯХУ

Зрэшты, мінуўшы Карпілаўку, старадаўні гасцінец ля вёскі Калачы развітваецца з дарогай Р58. Адсюль да некалі ажыўленага мястэчка, а цяпер аграгарадка Даўгінава застаецца крыху больш за сорак кіламетраў. І на гэтым, заключным адрэзку шляху, дзе дарога грунтавая некалькі разоў змяняецца асфальтаванай, Даўгінаўскі тракт можа распавесці падарожніку шмат цікавага, і нечаканага, і павучальнага, бо пра ўсё гэта дасёння захоўвае ён трапяткія ўспаміны...
Мы ж у канцы падарожжа на айчынны літаратурны Парнас маем згадаць аб тым, што ў 1921 годзе гэтую старадаўнюю дарогу ў трох месцах перарэзала савецка-польская мяжа, якая амаль на два дзесяцігоддзі падзяліла Беларусь на дзве палітычна і эканамічна супрацьлеглыя часткі, — тады і пачалося запусценне, адзічанне гасцінца. Потым савецкія ўлады з 1939 года пачалі знішчэнне хутароў, у якіх жыла большасць тутэйшага насельніцтва. Падчас вайны гэты край стаў партызанскай зонай. На тракце былі разбураныя ўсе масты. Ад карных аперацый пацярпелі многія вёскі. Значныя тэрыторыі ператварыліся ў бязлюдную пустыню...
Тым не менш ацалелыя фрагменты гасцінца і сёння працягваюць служыць людзям. Уключаныя ў добраўпарадкаваную шашу Р58, яны знаёмяць нас з найбагацейшай мінуўшчынай Даўгінаўскага тракту. Але ж не забудзем, што прачэрчаныя з дапамогай лякалаў і лінейкі аўтастрады, прапаноўваючы сучасныя выгоды падарожнікам, у той жа час выцясняюць з нашага паўсядзённага кругавароту старыя павольныя жывапісныя гасцінцы, шляхі, тракты, як бы адсоўваючы іх за непатрэбнасцю на абочыну жыцця — жыцця, якое стагоддзямі віравала на іх і якое без іх проста нельга сабе ўявіць...

23 августа 2018 г.

215 лет тому назад, 26 января (7 февраля по н.с.) 1803 года, был подписан государев указ об основании Минской мужской гимназии. Она стала первым в губернском городе светским средним учебным заведением гуманитарного типа и разместилась на Высоком рынке, как в ту пору именовали площадь Свободы, в старинном здании, возведенном еще в ХVІІ столетии для мужского базилианского монастыря. Здесь Минская гимназия просуществовала до 1844 года, а затем для нее было построено новое двухэтажное каменное здание на углу улиц Захарьевской (проспект Независимости) и Губернаторской (Ленина) — на том месте ныне бульвар, на который смотрят окна дома по ул. Ленина, 9 (да-да, там прежде был офис «Виаполя»!).


Находясь под покровительством Виленского университета, гимназия направляла свои усилия к «дружной, совместной с университетом работе для образования юношества края и распространения общественного просвещения». Курс обучения в шести классах длился семь лет, так как пятый класс был разделен на два года. Некоторое время существовал и подготовительный класс.

Заметим, что по тогдашним правилам гимназист должен был иметь при себе серебряную ложку, вилку, нож, полотенце и шесть салфеток, а от гимназии в свою очередь получал учебники, мундир, сапоги, постельное белье и столование. Число учеников превышало порой и 300 человек. В большинстве своем это были дети шляхты, значительно меньше — сыновья чиновников и мещан.

Обучение чтению, письму и счету не входило в программу гимназии, тем не менее большинство поступающих принималось безо всякой подготовки. И это понятно: начальных школ в городе тогда почти не было, а частные учителя были доступны немногим. Возраст ученика значения не имел. Если в первом классе иные гимназисты оставались порой до 19–20 лет, то окончить курс можно было и к 15 годам.

День учащихся был расписан по минутам. Среди изучаемых ими предметов — древние языки и литература, математика, физика, химия, право, история, география, польский, русский, немецкий, французский языки и другие. Закон Божий поначалу не считался учебным предметом, на него смотрели как на одно из воспитательных средств для укрепления молодежи в религиозно-нравственном отношении, и только к 1825 году его включили в учебный план, поскольку в циркуляре ректора Виленского университета от 1 октября 1823 года было официально признано, что среди учащихся множатся антирелигиозные и антиправительственные настроения. Позже была раскрыта переписка между минскими гимназистами и виленскими студентами. Обнаружилось, что среди старших учеников «циркулируют весьма дерзкие пасквили политического содержания», предпринимались попытки создать тайное общество — словом, давало о себе знать антимонархическое молодежное брожение...

Гимназия просуществовала более века и в 1919 году была преобразована во Вторую советскую трудовую школу. Перебирая в 1980-х годах в Центральном государственном историческом архиве (ЦГИА) БССР выцветшие листы документов, страницы мемуаров, статистические отчеты, я безоговорочно утвердился во мнении, что Минская гимназия — настоящий феномен! Ведь от ее порога начали свой жизненный путь многие известнейшие личности — в причудливом хитросплетении их потрясающих судеб мелькают города, страны, континенты...



Томаш Зан (1796–1855) — оракул виленской молодежи, руководитель тайного студенческого общества филоматов, которое проповедовало свободолюбивые идеи. Друзья называли его «архилучистым». И это слово выражает, пожалуй, главную особенность его натуры. Он действительно излучал свет — как человек, гражданин, ученый. Сосланный властями в Оренбург, Зан первым прошел тот путь, по которому позже двинулись российские декабристы. Его эрудиция, широта интересов поражают: просвещение коренных жителей края, изучение быта, фольклора, природы Урала, создание Оренбургского историко-краеведческого музея, многочисленные экспедиции, рождавшие научные открытия. В числе его друзей, знакомых — люди, чьи имена занесены в анналы истории, науки, искусства, литературы.



В 11-летнем подростке с раскосыми, живыми глазами, каким пришел в гимназию Станислав Монюшко (1819–1872), вряд ли можно было угадать будущего знаменитого композитора. Своим сверстникам он казался отшельником. Но именно ему суждено было вместе с В. Дуниным-Марцинкевичем стать у истоков белорусской оперы. В 1852 году здесь же, на Высоком рынке, в здании городского театра, увидела свет рампы «Ідылiя» («Сялянка»), которая положила начало белорусскому профессиональному музыкально-театральному искусству. Да и как же иначе: ведь, по словам Дунина-Марцинкевича, этот «дудар мiж намi ўзрос, ён нам братка. Яму мiнская зямелька родненькая матка!..».

Бенедикт Дыбовский (1833–1930), чья большая, длиною почти в век, жизнь есть не что иное, как эпическое полотно! Трудно назвать дело, которым бы он не занимался, или область знания, к которой бы не тянулся его пытливый ум. Он мечтал о таком будущем, в котором «люди найдут свое высокое счастье в возможности делать счастливыми близких своих», и сам беззаветно служил этой благородной цели. Универсализм научных интересов Б. Дыбовского подобен ренессансной всеохватности: географ и зоолог, медик и антрополог, литературовед и лингвист... Через всю его жизнь прошли-прогремели восстания, революции, войны. Он был знаком с Н. Чернышевским, с видным деятелем национально-освободительного движения З. Сераковским, с генералом Парижской коммуны Я. Домбровским… За участие в восстании 1863 года приговорен к повешению, но затем сослан в Сибирь. Каторгу он превратил в научную лабораторию, стены которой раздвинулись от Иркутска до Владивостока. С гордостью приняв звание члена-корреспондента Академии наук СССР, он на склоне лет трепетно вспоминал свои «гимназические штудии в Минской губернской гимназии».



В 1870 году Минскую гимназию окончил Янка Лучина (1851–1897). Последнее десятилетие его жизни было отдано литературе. Человек европейской культуры, Лучина переводил на польский язык басни Крылова и стихи Некрасова, «Илиаду» Гомера и французские одноактные пьесы. Работая в разных литературных жанрах, Янка Лучина вместе с Франтишеком Богушевичем закладывал основы критического реализма в белорусской литературе, обогащая ее стилистику и язык. Смерть оборвала его творческие замыслы. Время разметало рукописное наследие и архив поэта. Минская земля приняла его прах: он был похоронен на Кальварийском кладбище.

Ядвигин Ш. — такой псевдоним избрал себе Антон Левицкий (1868–1922). Выпускник Минской гимназии, он за участие в студенческих выступлениях был изгнан из Московского университета и с 1897 года поселился в Карпиловке под Радошковичами. С этого времени началась его литературная деятельность, тесно связанная с Минщиной. Из-под его пера выходят повести, путевые очерки, притчи, мемуары. Максим Богданович называл его «одним из лучших баснописцев нашего времени», Янка Купала — «очень интересным и остроумным собеседником». Энциклопедии и монографии отводят Ядвигину Ш. одно из первых мест в истории белорусской художественной прозы.

Среди воспитанников Минской гимназии — один из основоположников белорусской археологии, историк, этнограф Евстафий Тышкевич; друг Тараса Шевченко по ссылке и после нее, художник и писатель Бронислав Залеский; белорусский писатель, историк, этнограф, краевед, публицист Александр Ельский; один из организаторов и руководителей восстания 1863–1864 годов, издатель и журналист Иосафат Огрызко; знаменитый юрист («король адвокатуры», как называли его современники), литературовед Владимир Спасович; польский историк Тадеуш Корзон; самобытный живописец, театральный декоратор, график Фердинанд Рущиц...



Сведя все эти сведения в многостраничное письмо, я обратился в белорусскую Академию наук и партийные газеты с предложением об установке на первом здании гимназии (ибо второе, как уже сказано выше, не уцелело) мемориальной доски с именами ее выдающихся воспитанников. Пройдя немалый путь по длинным и извилистым коридорам власти — благо в воздухе уже витало бодрящее слово «Перестройка», — мое предложение наконец-то было удовлетворено! И на здании былого монастыря и присутственных мест (площадь Свободы, 23, — теперь в этом здании чего и кого только нет: минская областная федерация профсоюзов, банк, салоны, магазины, агентства, рестораны etc.) в 1989 году появилась мемориальная доска. На ней — всего лишь дюжина блистательных имен да заключительные слова: «… и другие известные деятели». Отлитая в бронзе, доска высветила воистину золотое звено в той неразрывной цепи памяти Минска, которую ковала сама История...

Услышать историю Минской гимназии можно во время еженедельной Обзорной экскурсии по Минску https://viapol.by/assembly/5.1.htm